Mengelwerk
|
|
Vooraf
Vragen
Een (bijna) vergeten naam
De oude route tussen Groningen en het Wold
kadertekst: Stertebolabalka
kadertekst: Ooievaars en herbergen
‘De weg van de Groningers’
Hunze en Damsterdiep
Eén archiefstuk, twee aantekeningen, twee wegen en twee bruggen
Het tracé van de Hinkemahornsterweg
kadertekst: Verdeling van de Hinkemahornsterweg, 1619
Een veelzeggend misverstand
kadertekst: Verschuivende grenzen
Oorlog en een nieuwe route
kadertekst: Herenlaan
Keus uit verschillende varianten
Belangen, bevoegdheden en verplichtingen
De Hoofdmannenkamer, de ‘heerwegen’ en de Hinkemahornsterweg
kadertekst: Hoofdmannenkamer: van gerecht naar regering en weer
Onduidelijkheid
‘Van gebruik en aard veranderd’
Wegen tussen Groningen, Duurswold en het Oldambt
Het Westerbroeksterdiep
Voetpad naar de kerk van Harkstede
Een ‘onderwaterbrug’
kadertekst: Aan eene zee gelijk
Tot slot
Bijlage 1
Bijlage 2
Vragen
Een (bijna) vergeten naam
De oude route tussen Groningen en het Wold
kadertekst: Stertebolabalka
kadertekst: Ooievaars en herbergen
‘De weg van de Groningers’
Hunze en Damsterdiep
Eén archiefstuk, twee aantekeningen, twee wegen en twee bruggen
Het tracé van de Hinkemahornsterweg
kadertekst: Verdeling van de Hinkemahornsterweg, 1619
Een veelzeggend misverstand
kadertekst: Verschuivende grenzen
Oorlog en een nieuwe route
kadertekst: Herenlaan
Keus uit verschillende varianten
Belangen, bevoegdheden en verplichtingen
De Hoofdmannenkamer, de ‘heerwegen’ en de Hinkemahornsterweg
kadertekst: Hoofdmannenkamer: van gerecht naar regering en weer
Onduidelijkheid
‘Van gebruik en aard veranderd’
Wegen tussen Groningen, Duurswold en het Oldambt
Het Westerbroeksterdiep
Voetpad naar de kerk van Harkstede
Een ‘onderwaterbrug’
kadertekst: Aan eene zee gelijk
Tot slot
Bijlage 1
Bijlage 2
Vooraf
De hierna volgende tekst is het (voorlopige) resultaat van een veel te ambitieus plan tot uitwerking van de aantekeningen, die gemaakt zijn ter voorbereiding van de busexcursie die in 2013 op de Dag van de Groninger Geschiedenis is gehouden.
Vragen
Wat is de Hinkemahornsterweg, wat was zijn functie en hoe komt het dat deze weg op moderne kaarten niet te vinden is?
Een (bijna) vergeten naam
Op een schetskaart van Theodorus Beckeringh van omstreeks 1760 staat de ‘Hinkmahornsterweg’ getekend. Het lijkt te gaan om de weg tussen Oosterhoogebrug en Ruischerbrug die meestal Woldweg werd genoemd.
De oude route tussen Groningen en het Wold
De oudst bekende landweg tussen Groningen en Duurswold liep over de Herebure Sidwendene, een dijkje, dat we in de bronnen ook tegenkomen als Harbarge Zuidwending, Harbargeweg en zelfs Herbergiersweg. Later werd hij Buurmande- of Boermandeweg genoemd. Het tracé ervan is grotendeels in het Eemskanaal verdwenen. Vanaf Oosterhoogebrug liep de route over Euvelgunnerweg en Olgerweg.
kadertekst: Stertebolabalka
kadertekst: Ooievaars en herbergen
‘De weg van de Groningers’
In de akte uit 1370 waarbij Middelbert en Engelbert toestemming kregen om hun water via het Scharmerzijlvest te lozen, wordt mededeling gedaan van het feit dat de Groningers bezig waren met de aanleg van een weg en brug. Waarschijnlijk moeten we daarbij denken aan een weg langs de watergang tussen de stad en het latere Oosterhoogebrug die later onderdeel is geworden van het Damsterdiep, en een brug over de Hunze.
Hunze en Damsterdiep
Aan het einde van de 15e eeuw is de Hunze vanaf Uilkenham naar de stad afgeleid en in 1424 is het Damsterdiep gegraven.
Eén archiefstuk, twee aantekeningen, twee wegen en twee bruggen
In het stadsarchief van Groningen is een notitie bewaard gebleven die betrekking heeft op de Hinkemahornsterweg of Woldweg, op de Stadsweg tussen Oosterhoogebrug en de Borg, en op de twee bruggen die de Groningers over het Damsterdiep moesten slaan.
Het tracé van de Hinkemahornsterweg
Voor de dorpen in Duurswold was de Hinkemahornsterweg de enige landverbinding met Groningen. Om die reden moesten Siddeburen, Hellum, Schildwolde, Slochteren, Kolham, Scharmer en Harkstede samen met de Gorechter kerspelen Kropswolde, Westerbroek, Engelbert, Middelbert en Noorddijk elk een deel van de weg onderhouden.
kadertekst: Verdeling van de Hinkemahornsterweg, 1619
Een veelzeggend misverstand
In het jaar 1577 speelde een geschil tussen het Scharmerzijlvest en de kerspelen Middelbert en Engelbert over het onderhoud van wat nu de Hoofdweg te Harkstede is. Het geschil vindt zijn oorzaak in de veranderingen die de infrastructuur in de loop van de tijd had ondergaan en waardoor bij de bestuurders van het zijlvest ten onrechte het idee was ontstaan dat de Hoofdweg op de middeleeuwse Borgwal lag.
kadertekst: Verschuivende grenzen
Oorlog en een nieuwe route
Tijdens de oorlogsjaren 1580-1594 probeerden de Staatsgezinden de verbindingslijnen van de stad Groningen af te snijden. Des te belangrijker werd de landverbinding met het Oldambt. In verband daarmee nam het Groninger stadsbestuur het initiatief tot het maken van een nieuwe weg tussen de Oudeweg te Westerbroek en de Hoofdweg te Scharmer.
kadertekst: Herenlaan
Keus uit verschillende varianten
Door de ongunstige bodemgesteldheid was en bleef de landroute tussen Groningen, Duurswold en het Oldambt problematisch. In 1590 werden drie alternatieven onderzocht: de weg over Hinkemahorn, de Olgerweg die vóór 1370 de hoofdroute was geweest en in 1584 opnieuw in gebruik was genomen, en een route over de Hunzedijk ten westen van Engelbert en de latere Woortmansdijk. Besloten is alleen de twee eerstgenoemde wegen te herstellen.
Belangen, bevoegdheden en verplichtingen
In principe worden infrastructurele werken aangelegd en onderhouden door degenen die daarbij belang hebbenden. Werken van een bovenlokaal belang behoren tot de zorg van de overheid. Veranderingen in de bestuurlijke constellatie brachten veranderingen in de gezagsverhoudingen met zich mee die in de praktijk slechts geleidelijk ingang vonden.
De Hoofdmannenkamer, de ‘heerwegen’ en de Hinkemahornsterweg
In de Ommelanden ontbrak een regionale overheid. Met betrekking tot de infrastructuur vulde de Hoofdmannenkamer het gezagsvacuüm.
kadertekst: Hoofdmannenkamer: van gerecht naar regering en weer terug
Onduidelijkheid
In de zeventiende eeuw wisten ook de stedelijke en regionale autoriteiten niet meer precies hoe het met hun bevoegdheden en plichten ten aanzien van de infrastructuur gesteld was. Zo kon het gebeuren dat de Groninger stadsbouwmeester in 1650 min of meer ‘per ongeluk’ begon aan de reparatie van het bruggetje in de Woldweg over Euvelgunner Waterlossing.
‘Van gebruik en aard veranderd’
In de 18e eeuw nam het Jachtgericht het toezicht op de infrastructuur van de Hoofdmannenkamer over. Het constateerde dat de Hinkemahornsterweg zijn belang als ‘heerweg’ al lang geleden had verloren door de aanleg van de trekweg langs het Schuitendiep.
Wegen tussen Groningen, Duurswold en het Oldambt
Aangenomen mag worden dat het interlokale landverkeer in de 17e eeuw gebruik maakte van de eerder genoemde routes over de Olger en de Hinkemahorn.
Het Westerbroeksterdiep
Het Westerbroeksterdiep – het gedeelte van het Winschoterdiep tussen Waterhuizen en Foxham – is in de eerste helft van de 17e eeuw gegraven in verband met de ontwikkeling van de Gorechter en Oldambtster venen en de afvoer van de daar gegraven turf. Het duurde nog tot na 1650 alvorens een goede trekweg langs het kanaal werd aangelegd.
Voetpad naar de kerk van Harkstede
Na de aanleg van de wagenweg langs het trekdiep naar het Oldambt verloren de oude landwegen via de Hinkemahorn en de Olger goeddeels hun betekenis. Alleen de aanliggende dorpen maakten er nog gebruik van. De oude Hoofdweg langs de Borgsloot verviel tot een voetpad.
Een ‘onderwaterbrug’
In 1836 werd door de stadsbouwmeester de houten brug in de Woldweg, voorheen Hinkemahornsterweg, vervangen door een stenen brug. Uit de bestektekening blijkt dat de Woldweg en ook de brug ’s winters onder water stonden. De weg kon dus alleen ‘s zomers door het landverkeer worden gebruikt.
kadertekst: Aan eene zee gelijk
Tot slot
Ook de lotgevallen van een zo goed als vergeten stuk infrastructuur als de Hinkemahornsterweg passen in het algemene beeld van de geschiedenis van Groningen en Groningerland, die gedurende het ancien régime wordt gekenmerkt door het dualisme van Stad en Ommeland. Zelfs aan de hand van een simpele kleiweg is de draad van de gewestelijke geschiedenis te volgen.
Bijlage 1: De 6 door de Hoofdmannenkamer geschouwde ‘heerwegen’
Bijlage 2: Chronologisch overzicht
NB Het relaas over de aanleg van het Westerbroeksterdiep is in dit stuk nog onvoldoende uitgewerkt. Dat geldt ook voor de reconstructie van de verbindingsweg tussen de Oudeweg en Borgweg te Westerbroek.
Omvang van het PDF-bestand: 9 MB